Η προστατευόμενη περιοχή των Τζουμέρκων (ή Αθαμανίας) και του Περιστερίου (Λάκμου) κατοικήθηκε από την ύστερη εποχή του χαλκού (περίπου στο 2.000 π.Χ.). Αδιάψευστοι μάρτυρες της μακραίωνης ιστορίας των Τζουμέρκων είναι τα μνημεία που σώζονται έως σήμερα.
Τα μνημεία που συναντάμε στην προστατευόμενη περιοχή του Εθνικού Πάρκου παρουσιάζουν ενδιαφέρον από ιστορική και αρχαιολογική άποψη, αλλά και εξαιτίας της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής τους και αφορούν σε :
- 157 μνημεία που χρονολογούνται από τους προϊστορικούς-κλασικούς έως τους μεταβυζαντινούς και νεότερους χρόνους.
- Πέντε (5) οικισμούς (Συρράκο, Καλαρρύτες, Ραφταναίοι, Χαλίκι, Ανθούσα) που προστατεύονται με ειδικές διατάξεις, καθώς έχουν χαρακτηριστεί ως παραδοσιακοί, με σκοπό να διατηρήσουν αναλλοίωτη την εικόνα που είχαν στο παρελθόν καθώς και τον τοπικό τους χαρακτήρα.
- Πληθώρα εκκλησιών και μοναστηριών που χρονολογούνται από τον 13ο αι. σώζονται στις πλατείες όλων των χωριών αλλά και σε απόμερα σημεία, επάνω στις ράχες των ορεινών όγκων.
- Αναρίθμητα νεότερα οικοδομήματα, όπως νεροτριβές, μαντάνια, νερόμυλοι, σχολεία κ.α., τα οποία μαρτυρούν τον παραδοσιακό τρόπο ζωής και επιβίωσης, αλλά και τον λαϊκό πολιτισμό των κατοίκων της περιοχής στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας και της προβιομηχανικής εποχής.
- 70 Πέτρινα γεφύρια στην Άραχθο και στους παραποτάμους τους και σε 13 γεφύρια που σώζονται ολόκληρα στην περιοχή του Ασπροποτάμου, όπως εκείνο του Μίχου στην Ανθούσα.
- Δεκάδες μουσεία λειτουργούν στην περιοχή, φιλοξενώντας πλούσιες και αξιόλογες συλλογές εκθεμάτων.
- Το καρστικό σπήλαιο της Ανεμότρυπας, κοντά στην Πράμαντα, με τους εντυπωσιακούς σταλακτίτες και σταλαγμίτες, τους καταρράκτες και τις λιμνούλες, που βρίσκονται στο εσωτερικό του.
Τι να επισκεφτείτε:
- Το ξακουστό «Γεφύρι της Πλάκας» στον ομώνυμο οικισμό που χτίστηκε το 1866.
- Τους οικισμούς Συρράκο και Καλαρρύτες που έχουν χαρακτηριστεί ως τόποι ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (ΦΕΚ 929Β/5.9.1975) και τους παραδοσιακούς οικισμούς Χαλίκι, Ραφταναίοι και Ανθούσα.
- Τη Μονή της Κηπίνας, που χτίστηκε το 1212 στην εσοχή ενός κατακόρυφου βράχου στο φαράγγι του Καλαρρύτικου ποταμού και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου.
- Τη Μονή Βύλιζας, που είναι διακοσμημένη εσωτερικά με τοιχογραφίες που χρονολογούνται στο 1797. Βρίσκεται στο μονοπάτι που ενώνει το Ματσούκι με τους Καλαρρύτες, πάνω από τη συμβολή τριών παραπόταμων του Άραχθου, σε υψόμετρο 1050μ.
- Τη Μονή Χρυσοσπηλιώτισσας στα Γουριανά.
- Το μοναστήρι της Παναγίας της Γαλακτοτροφούσας, στην Ανθούσα.
- Το μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής ή Κιάτρα Ρόσια, στο Ανθοχώρι.
- Τη μονή Παναγίας Γραδετσίου με περίβολο που καλύπτεται από τείχος στη Μικρή Γότιστα.
- Την εκκλησία του Αγίου Νικολάου με τον χρυσοκέντητο επιτάφιο και το διπλοσκάλιστο τέμπλο του και το σπίτι του ποιητή Κ. Κρυστάλλη στο Συρράκο
- Τη Μονή της Τσούκας και το Μουσείο σύγχρονης τέχνης «Θεόδωρος Παπαγιάννης» στο Ελληνικό.
- Το Λαογραφικό Μουσείο Καράλη και τη Μονή Ευαγγελίστριας, η οποία ιδρύθηκε το 1700 με θαυμάσιες τοιχογραφίες που διατηρούνται σε καλή κατάσταση στην Κυψέλη.
- Το Λαογραφικό Μουσείο της ΙΛΕΤ και ο νερόμυλος στην Άγναντα.
- Το Υπαίθριο μουσείο «Λαογραφικές ρίζες: Πέτρος Χαχούλης στο Γραικικό Άρτας.
- Το Λαογραφικό Μουσείο στο Αθαμάνιο και την Μονή Αγίας Κυριακής στη Νεράιδα.
- Την Κόκκινη Εκκλησία που χτίστηκε το 1281 και τη μόνιμη έκθεση φωτογραφίας του Κώστα Μπαλάφα στο Παλαιοχώρι Βουργαρελίου.
- Τον παλιό Νερόμυλο, τους καταρράκτες της Σούδας με μόνιμη ροή στο ρέμα Άσπρη Γκούρα με τα κρυστάλλινα νερά, στα Θεοδώριανα.
- Τη Μονή Αγίου Γεωργίου στο Βουργαρέλι.
- Τους διπλούς καταρράκτες και τη Μονή Αγίας Αικατερίνης στον Καταρράκτη.
